ՎԵՐԱԴԱՌՆԱԼ ՆՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐԽԻՎ 2014


ՀԱՄԵՐԳ ՆՎԻՐՎԱԾ ԱՎԵՏ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆԻ ԾՆՆԴՅԱՆ 115-ԱՄՅԱԿԻՆ08/06/2014

     

Կվարտետային ժանրը գրավում էր ինձ օրեցօր։
Ավետ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ

Կրկին փայլատակեց Կոմիտասի անվան քառյակն իր ամբողջ զորությամբ ու գեղեցկությամբ (գեղարվեստական ղեկավար՝ ՀՀ ժողովրդական արտիստ, միջազգային մրցույթների դափնեկիր, ջութակահար Էդուարդ Թադևոսյան)։ Կամերային երաժշտության տանը տեղի ունեցած համերգը նվիրված էր քառյակի հիմնադիր, մեծանուն ջութակահար ԱՎԵՏ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆԻ ծննդյան 115-ամյակին։
Երեկոն սկսվեց պրոֆեսոր Արմեն Բուդաղյանի ներածական խոսքով։ Երաժշտագետն ուրվագծեց «Կոմիտաս» քառյակի անցած փառապանծ ուղին, պատմեց Ավետ Գաբրիելյանի՝ որպես մենակատարի և կվարտետի ղեկավարի, 52-ամյա գործունեության մասին, հիշատակեց շրջագայությունները, որոնց ընթացքում կոմիտասականները հանդիպումներ են ունեցել թե՛ պարզ ժողովրդի, թե՛ աշխարհի տարբեր երկրների անվանի գործիչների հետ։ Բանախոսը հատուկ շեշտեց քառյակի երաժիշտների և Էդվարդ Միրզոյանի հանդիպումն ԱՄՆ-ի նախագահ Ջոն Քենեդիի հետ։ Սա բացառիկ մի երևույթ էր միջազգային գերլարված մթնոլորտում, և «երկաթե վարագույրը» վերածվեց «համերգային թավշյա վարագույրի»: Եվ ամենուր քառյակը հանդես է գալիս նույն աննվազ պատասխանատվությամբ ու բարձր մակարդակով, սփռելով սեր, խաղաղություն, մեծապես նպաստելով Հայաստանի միջազգային համբավին։
Երաժշտագետն անդրադարձավ նաև Ա. Գաբրիելյանի կյանքի և գործի արժանի շարունակող և շենացնող, նորանոր բարձունքներ նվաճող մաեստրո ԷԴՈՒԱՐԴ ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆԻ մեծագործություններին, բարձր գնահատեց նաև ներկայիս կազմը, որն ապահովում է աշխարհի ամենաերկարակյաց՝ 90-ամյա քառյակի սերնդափոխությունը։ 
Երեկոյի երաժշտական մասը բացվեց Վոլֆգանգ Մոցարտի թիվ 19 կվարտետով։ Այն անվանում են նաև «դիսոնանսային կվարտետ», քանի որ 1-ին տակտում հնչող ալտի «լյա-բեմոլ» հնչյունին խիստ հակասում է հաջորդ տակտում ներխուժող անսպասելի «լյա» հնչյունը։ Նույնը կրկնվում է երկրորդ նախադասության «սոլ բեմոլ» և «սոլ» հնչյունների միջև, որից հետո շարունակում է պղտորվել մռայլ դիսոնանսների շղթան։ Այս երկու ներխուժումները մոցարտագետ Հերման Աբերտը նմանեցնում է «փայլատակող սրի»։ Սա հիշեցի այն պահին, երբ Է. Թադևոսյանի աղեղը մխրճվեց լարի մեջ. հրաշալի զուգադիպություն։ Բանն այն է, որ մաեստրոյի աղեղի նախաշարժումը (աուֆտակտը), հաճախ նմանվում է դիրիժորական փայտիկի շարժմանը։ Այս անգամ աղեղը նման էր «փայլատակող սրի», ինչը խիստ համահունչ էր Աբերտի բնորոշմանը, երաժշտության բնույթին։ Ահա այս պահից է, որ ունկնդիրը հայտնվում է Մոցարտի դիսոնանսների խորխորատում, որից լույս աշխարհ է հանում հաջորդող սլացիկ, մաժորային Ալեգրոն։ Այս դիսոնանսներն այնքան անսովոր էին և արտառոց, որ ժամանակին որոշ երաժշտագետներ փորձել են, այսպես ասած, ուղղել Մոցարտի «սխալը» և հարթեցնել այդ «խութերը»։ Այս մանրամասների վրա կենտրոնանալը պայմանավորված է այն բանով, որ սա Մոցարտի կվարտետներից միակն է, որը սկսվում է դանդաղ նախաբանով։ Բացի այդ, ըստ Աբերտի, այս Ադաջոյում «ոչ միայն մթնոլորտը մաքրող, թեթևացնող ամպրոպի գաղափարն է մարմնավորվում, այլև դրսևորվում է ամբողջ կվարտետի հիմնական բովանդակությունը։ Այն է՝ մռայլ նախազգացումներով ծանրաբեռնված գիտակցության կերպարը, որը փորձում է հաղթահարել հոգեկան ճնշվածությունը» (Г. Аберт, В. А. Моцарт., 1989, стр. 165)։ (Ըստ իս, այս Ադաջոյի թավջութակի զարկերակող քայլերը, տառապալից խրոմատիկ «գալարումները» կարող են հիշեցնել Խաչի ճանապարհը, դեպի Գողգոթա շարժվող թափորը, որի երթը կարծես շարունակվում է 2-րդ մասում, հիշեցնելով Հայդնի «Խաչի վրա Փրկչի վերջին յոթ խոսքերը» կվարտետը)։
Կվարտետի Ալեգրոյի երաժշտությունը հուսադրող է, լի արևաշող «ապոլոնյան գեղեցկությամբ», սակայն գալարուն Մենուետը, Ֆինալի ճախրող հնչյունային դրասանգները, վիրտուոզ էպիզոդներն ի զորու չեն իսպառ ցրելու հոգու ամպամածությունը։ Նույն Մենուետի սրտառուչ, գեղեցկագույն «տրիոն»՝ Մոցարտին բնորոշ տիեզերական ողբը, և ֆինալում հանդիպող վարանումները վկայում են, որ մեր կյանքում փշերն ավելի շատ են, քան վարդերը։ Այդուհանդերձ, ըստ Աբերտի, կվարտետում առկա են կենսահաստատ, ազատատենչ ուժեր, որոնք դրսևորվում են մերթ գեղեցիկի, մերթ առնական, մերթ խաղացկուն կերպարների, մերթ սիրո զեղումների միջոցով, ինչը լավագույնս արտահայտվեց 2-րդ մասում (նկատի ունենք հատկապես 1-ին ջութակի և թավջութակի չքնաղագեղ երկխոսությունը, որը համերգին պարզապես հափշտակեց ունկնդիրներին)։
Պատահական չէ, որ ժամանակին Մոցարտի հայրենիքում Կոմիտասի անվան քառյակի մասին մամուլը գրել է. «Հայկական քառյակին մենք պետք է լսեինք Ավստրիայում, որ հասկանայինք՝ ինչպես է պետք Մոցարտ նվագել» («Հանրային ծառայություն», թերթ, 09.10.13)։
Տեղին է հիշել Գեորգի Չիչերինի խոսքը. «Մենք փայփայում ենք Մոցարտի արվեստի խորքեր թափանցելու մղումը, Մոցարտին հասկանալու ուղիով մեր առաջընթացը» (Г. Чичерин, Моцарт, Л., 1979, стр. 117)։ Մենք էլ ենք փայփայում Մոցարտին ընկալելու գործընթացը, որին մեծապես նպաստում է «Կոմիտաս» քառյակը։ Եվ այն, ինչն Ավստրիայում գրել էին Մոցարտի մասին, վստահաբար կարող են գրել նաև Ֆրանսիայում՝ Դեբյուսիի կվարտետի մասին, որը կոմիտասականները կատարեցին հիշյալ համերգի 2-րդ բաժնում։ Այն նվիրված է հայտնի ջութակահար Էժեն Իզայիին։ Պրեմիերան տեղի է ունեցել 1883 թ., Փարիզում։

Դեբյուսին այնքան էր մտահոգված կվարտետի «ճակատագրով», որ նույն թվի հուլիսին Էռնեստ Շոսսոնին գրել է հետևյալը.«Չեմ կարողանում ֆինալի համար համապատասխան ձև գտնել, նույնիսկ երիցս փորձելուց հետո և այդ պատճառով ես իսկապես դժբախտ եմ զգում ինձ»։
Արդյունքում ստացվել է մի գլուխգործոց, որի մասին կոմպոզիտոր Յուլիան Կրեյնը գրել է. «Կվարտետը մնում է որպես նվաճում՝ երաժշտական ձևակառուցման մի վարպետի, որը հմտորեն և ոգեշունչ կերպով իրագործում է մեծ սիմֆոնիզմի գաղափարը» (Ю. Крейн, Камерно-инструментальные ансамбли Дебюсси и Равеля, М., 1966, стр. 24)։
Հիրավի, Դեբյուսին իր կվարտետը ստեղծել է Սեզար Ֆրանկի ազդեցությամբ, կիրառելով, այսպես կոչված, մոնոթեմատիզմի սկզբունքը։ Ձևակառուցման այս սկզբունքը տվյալ դեպքում այն է, որ կվարտետը բացող հիմնական թեման, որպես լայտթեմա, ոսկեթելի պես, տարբեր տեսքով անցնում է 1-ին, 2-րդ և 4-րդ մասերի միջով և կամարակապում, ամբողջացնում կառույցը։ Ինչ վերաբերում է 3-րդ մասին, ապա այն, որպես մի քնարական զեղում, կառուցված է նոր, կոնտրաստային նյութի վրա։ Ընդ որում, եթե առաջին երկու մասերում գերիշխում են իսպանական, ֆրանսիական մոտիվները, ապա 3-րդ մասում, ըստ Յ. Կրեյնի, նկատվում է Մուսորգսկու և Բորոդինի երաժշտության ազդեցությունը։
Կվարտետի ընթացքում, զարգացումների բովում լայտթեման հայտնվում է ինն անգամ, ենթարկվում տարբեր փոխակերպումների, առաջացնելով տարբեր հոգեշարժումներ, նորանոր տրամադրություններ ու գաղափարներ։ Լայտթեման արտահայտում է մերթ պայքար, դրամատիզմ, մերթ հառնում է որպես չնաշխարհիկ պար, մերթ՝ քնարական պոռթկում։ Ֆինալում նաև վերածվում է լայնաշունչ երգի, հետո այն շիկանում է, հասնում մինչև հուզական պայթյունի, իսկ վերջում հնչում որպես անցյալի ցնծագին մի վերհուշ։
Այս կվարտետը Յ. Կրեյնը բնորոշում է որպես կամերային սիմֆոնիա։ Այդպես էլ հնչեց հիշյալ համերգին։ Եվ դա հնարավոր եղավ շնորհիվ մաեստրո Թադևոսյանի հոգեկերտվածքի, ճկուն, «պրոտևսյան» ոճի և անշուշտ, արժանի համախոհների ջանքերի։
Է. Թադևոսյանի նման երաժիշտների մասին է, որ ասում են, թե նրանց ներկայությամբ, նրանց «մագնիսական դաշտում» հնարավոր չէ չդրսևորել այն լավագույնը, ինչին ընդունակ ես։ Այսպես, սքանչելի էին հրաշալի ալտահար Ալեքսանդր Կոսեմյանի մենանվագները 2-րդ մասում և հատկապես 3-րդ մասի մենախոսությանը ներդաշնակ զուգանվագը՝ 1-ին ջութակի հետ։ Այստեղ տեղի է ունենում այն, ինչն անվանում են հնչյունի «դեմատերիալիզացիա», այսինքն՝ նյութազերծում. հնչյունը վերածվում է եթերի, լույսի։ Եվ մենք վայելեցինք, ինչպես Դեբյուսին կասեր, հնչյունի բերկրանքը։
Ի դեպ, ըստ իս, այս դրվագը (թիվ 12-13) գեղեցկագույնն է, և ոչ միայն այս կվարտետում։ Այս նույն մասում (թիվ 13) Դեբյուսին ասես նման մի հնարավորություն է տվել նաև 2-րդ ջութակին (Սյուզի Երիցյան) և թավջութակին (Հասմիկ Վարդանյան)։ 1-ին ջութակի և ալտի մեղմօրոր, վետվետուն նվագակցությամբ 2-րդ ջութակը և թավջութակը դրսևորեցին իրենց տաղանդի ամբողջ հմայքն ու նրբագեղությունը։
Այս կվարտետի առաջին կատարումից հետո (1893 թ.) փարիզյան մի քննադատ գրել էր. «Կվարտետը լի է հմայքով ու յուրօրինակությամբ, սակայն տարակուսելի է և պարունակում է «սատանայական դժվարություններ»։ Բայց ի պատիվ կոմիտասականների ասենք, որ այդ «սատանայական դժվարությունները» նրանք հաղթահարեցին «հրեշտակային» թեթևությամբ։ ՈՒնկնդիրների բուռն և անվերջանալի ծափերն ընդհատելով՝ երաժիշտները ծրագրից դուրս կատարեցին Կոմիտաս-Ասլամազյանի «Կռունկ» մանրապատումը։ 
Ամեն անգամ, պանդխտության այս հայրենաբաղձ երգի կատարումը լսելիս, թվում է, թե Հայոց ցեղասպանության նահատակների հոգիները վեր են հառնում՝ հայրենիքից «խապրիկ մը» լսելու համար։ Քանի-քանի անգամ, ունկնդիրների պահանջով, կոմիտասականները ծրագրից դուրս կատարել են այս երգը։
Սակայն այս անգամ «Կռունկի» երգում նոր «օբերտոներ» (ստվերակերպ հնչյուններ) էին նշմարվում։ Դա մեր օրերի, նոր նահատակների, նոր արտագաղթի ողբն է գումարվել...
Ասես «Կռունկի» վիշտը փարատելու համար էր, որ քառյակը որոշեց կատարել նաև Պաուլ Հինդեմիտի «Մինիմաքս» շարքից երկու զավեշտական պիես։ Սա մի ինքնահեգնանք էր, ուղղված քառյակի ժանրին։ Եվ նուրբ հումորի տեր մաեստրոն իր քառյակով բարձր պրոֆեսիոնալ մակարդակով վերարտադրեց նաև երևակայական փողային նվագախմբի ոչ այնքան պրոֆեսիոնալ նվագը, հատկապես ավանդական «բարիտոն-սոլոն» հիշեցնող դրվագում։
Համերգը լավատեսորեն ավարտելու և ունկնդրին հուսադրելու նպատակով քառյակը «դարձավ ի շրջանս յուր», կատարելով Կոմիտաս-Ասլամազյանի «Հաբրբանը», առավել պայծառացնելով գաբրիելյանական ավանդույթները և մեծ վարպետի հիշատակը։

Դանիել ԵՐԱԺԻՇՏ


Աղբյուրը` http://www.irates.am